رشد سرمایه اجتماعی در ایران

بر اساس نتایج کلان داده ها؛

به گزارش خبرگزاری ویکی سلامت یکی از مؤلفه های بسیار مهم سنجش میزان موفقیت یا عدم موفقیت نظام های سیاسی در جهان وضعیت سرمایه اجتماعی آنهاست. تحلیل کلان داده ها نشان می دهد که شاخص سرمایه اجتماعی حاکمیت در سال ۱۴۰۲افزایش یافت. افزایش سرمایه اجتماعی به شاخص «اعتماد به حکمرانی» مربوط است که رشد زیادی داشته است. از طرف دیگر شاخص «مشارکت اجتماعی» دچار کاهش شد و بر سرمایه اجتماعی اثر منفی گذاشت.

مرکز پژوهش های مجلس در پژوهشی تازه با عنوان «درس آموخته های مرتبط با روند سرمایه اجتماعی در سال ۱۴۰۲» آورده که در گزارش حاضر و سلسله گزارش های پایش سرمایه اجتماعی در مرکز پژوهش های مجلس سرمایه اجتماعی حاکمیت در سه بستر توئیتر تلگرام اینستاگرام مورد سنجش و تحلیل قرار می گیرد. نتایج نشان می دهد سرمایه اجتماعی حاکمیت در سال ۱۴۰۲ به طور نسبی صعودی شده است.

در این گزارش ذکر شده که اعتماد به حکمرانی و به طور کلی سرمایه اجتماعی در سال ۱۴۰۲ همچنان تاحدودی تحت تأثیر ناآرامی های سال قبل است اما بیش از همه مسائل اقتصادی بر سرمایه اجتماعی اثرگذار بوده است. در مؤلفه اعتماد به حکمرانی حدود ۶۲ درصد از حوادث و رویداد ها به شرایط اقتصادی مرتبط هستند. از طرف دیگر شاخص مشارکت اجتماعی دچار کاهش شد و بر سرمایه اجتماعی اثر منفی گذاشت.

در بخش دیگری از این گزارش بیان شده که عوامل افزایشی سرمایه اجتماعی معمولاً «خبری و رخدادی» بودند (کاهش قیمت ارز و طلا و نیز افزایش وام مسکن و ازدواج عادی سازی روابط ایران با عربستان و امارات)؛ درحالی که عوامل کاهنده سرمایه اجتماعی «روندی و انباشتی» بود (تورم قواعد مربوط به پوشش و…) شامل می شود.

در جمع بندی عواملی که باعث فرسایش سرمایه اجتماعی می شود در این گزارش به دو عامل اساسی پرداخته شده است. عامل اول وجود گره شناختی در ذهن ها است که در توضیح آن بیان شده که برخی اخبار باعث شکل گیری گره ها شبهه ها و روایت هایی در ذهن ها می شوند که در غیاب توضیح و تبیین تبدیل به عامل بی اعتمادی به حاکمیت می شود.

عامل بی سرانجامی پرونده ها عنوان شده و آمده که پایان پرونده های فساد و اختلاس که با افشاگری افکار عمومی را دچار بی اعتمادی کرده اند معمولاً بیان نمی شود و بنابراین سرمایه اجتماعی را دچار آسیب می کنند.

یافته های کلیدی هم در این گزارش تشریح شده است. در این بخش بیان شده که بررسی جزئیات سرمایه اجتماعی از نگاه کاربران فضای مجازی حاکی از احساسات مثبت و منفی کاربران بوده که بر سرمایه اجتماعی اثرگذار است. مهم ترین احساسات مثبتی که کاربران ابراز کرده اند و باعث افزایش سرمایه اجتماعی شده شامل «حمایت از تمامیت ارضی» «سیاست های تأمین خدمات درمانی» «حمایت از نماد های ملی و ارزشی» «خرسندی از اقتدار منطقه ای و دیپلماسی عزتمندانه» است اما کاربران نسبت به برخی مسائل ابراز احساسات منفی داشته اند که همین موضوع شاخص های سرمایه اجتماعی را کاهش داده است: «تردید در مورد گشوده شدن فضای سیاسی» «تداوم مشکلات اقتصادی» «ناهمسو تلقی کردن مردم و دولت».

در این گزارش بیان شده که بسیاری از روند های فرسایشی سرمایه اجتماعی حاصل مجموعه رخداد هایی هستند که به مرور انباشته شده و در ذهن مخاطبان به یک روند یا روایت تبدیل شده اند. به عنوان نمونه چالش مربوط به پوشش بانوان که تأثیر منفی آن به سال ۱۴۰۲ هم کشیده شد از فوت مرحومه امینی آغاز شد و به اغتشاش های خیابانی مطرح شدن نام برخی جوانان و نوجوانان به عنوان کشته شده ها شایعه مسمویت مدارس دخترانه گشت ارشاد لایحه حجاب و… گره خورد. مجموعه این رخدادها به کمک رسانه های فارسی زبان ضدانقلاب به روایت هایی دامن زد که به افت سرمایه اجتماعی در برخی شاخص ها انجامید.

 در ادامه این گزارش آمده که دسته دیگری از رخداد هایی که به فرسایش سرمایه اجتماعی منجر می شوند و در سال ۱۴۰۲ نیز نقش پررنگی داشت مطرح شدن اخباری بود که به سرانجام نرسید. مثلاً خبر وقوع تخلف مالی در یک شرکت تولیدی چای باعث برانگیختن احساسات منفی شد اما ازآنجاکه در مورد سرانجام این پرونده اقناع عمومی صورت نگرفت تأثیری ماندگار و انباشتی بر سرمایه اجتماعی حاکمیت برجای ماند.

در بخش پیشنهادات هم بیان شده که تصویب قانون برای تضمین آزادی بیان در گفت و گو های تبیینی ضروری است. برای جلوگیری از فرسایش سرمایه اجتماعی لازم است گره های شناختی که در ذهن ها شکل گرفته باز شود و اقناع صورت گیرد. تصویب قانونی برای حمایت از گفت و گو های صریح در سکو های داخلی و جرم زدایی از گفت و گو های آزادانه برای بیان صریح پرسش ها نظر ها و شبهه ها ضروری است.

در ادامه این بخش آمده که بهره گیری از مشارکت مردمی در تبیین یکی از پیشنهادات است. همان گونه که بر مشارکت مردم در تولید اقتصادی تأکید می شود باید از مشارکت مردمی در تبیین نیز استقبال کرد. در حال حاضر سیاست مسدودسازی شبکه های اجتماعی موجب شده تا شماری از افراد خوش فکر متدین و انقلابی از حضور در این شبکه ها امتناع ورزند بنابراین زمینه لازم برای ایفای نقش تبیینی آنان از بین برود درحالی که بسیاری از افراد جامعه با استفاده از انواع فیلترشکن ها در این شبکه ها حضور دارند و فعال اند و به طور مداوم در فضایی فعالیت می کنند که مملو از جنگ روانی و دروغ پراکنی های دشمنان و ضدانقلاب است. درواقع مدیریت فضای مجازی به شکل کنونی مانع از مشارکت مردمی در تبیین شده و مردم را با انبوهی از دروغ و دروغ گویان در فضای مجازی تنها می گذارد.

مرکز پژوهش های مجلس در پیشنهادات خود آورده که توجه ویژه به عوامل مخرب سرمایه اجتماعی باید مورد توجه قرار گیرد. تحلیل کلان داده ها نشان می دهد که در ۱۴ درصد از موارد یک رفتار یا گفتار نابجای مقام مسئول خشم یا نارضایتی مردم را برانگیخته و سرمایه اجتماعی را تحلیل برده است.

اتخاذ رویکرد های اقناعی در موضوع حجاب دیگر پیشنهاد مرکز پژوهش های مجلس است که در توضیح آن آمده که براساس تحلیل کلان داده ها بسیاری از کاربران در موضوع حجاب گره های شناختی متعدد دارند. بدین منظور باید با یک رویکرد اقناعی و با بهره گیری از برنامه های گفت وگومحور و در روندی آزاد منطقی و مستدل زمینه های لازم برای باز کردن گره های شناختی مذکور فراهم شود.

پیگیری اجرا و انعکاس برنامه های امیدوارکننده زودبازده هم مورد تاکید قرار گرفته و گفته شده که در تحلیل کلان داده ها اخبار امیدوارکننده و رخداد های کوتاه مدت اثر زیادی بر افزایش سرمایه اجتماعی داشت؛ بنابراین اجرای برنامه هایی که به تولید و انتشار خبر های امیدوارکننده فوری منجر می شوند اهمیت زیادی دارد.

بهره گیری از ظرفیت چهره های محبوب ورزشی و سینمایی دیگر پیشنهاد مرکز پژوهش های مجلس است. در این بخش بیان شده که بخشی از سرمایه اجتماعی حاکمیت از اقدامات چهره های محبوب ورزشی و سینمایی اثر می پذیرد. این موضوع در تحلیل کلان داده ها به اثبات رسید. بهتر است در رسانه ها بیشتر از این چهره ها استفاده شود تا ترمیم سرمایه اجتماعی رخ دهد.

بهره گیری از ظرفیت های قانونی برای عفو هم دیگر پیشنهاد این نهاد پژوهشی است. در توضیح آن آمده که با توجه به تأثیر معنادار دستور عفو های مقام معظم رهبری بر روی سرمایه اجتماعی مناسب است که حتی الامکان از این ابزار قانونی برای عفو محکومان بیشتر بهره گرفته شود.

در ادامه پیشنهاد مرکز پژوهش ها بیان شده که تکمیل و به سرانجام رساندن پرونده ها در ذهن مردم هم باید مورد توجه قرار گیرد. ناتمام ماندن رسیدگی به ابهام ها و خطاها افکار عمومی را دچار بدبینی می کند و خطا ها را به عنوان رویه در نظر می گیرند. لازم است مجازات افراد فاسد و اصلاح رویه ها به منظور تکرار نشدن فساد با همان شدت و تکرار در رسانه ها بیان شود تا در ذهن اغلب مردم این پرونده بسته شود.

ضرورت احیای مرجعیت رسانه ای در داخل کشور آخرین پیشنهاد این مرکز است که در توضیح آن آمده که یکی از پاشنه آشیل های مهم در حوزه سرمایه اجتماعی که محل جولان رسانه های ضدانقلاب بوده افول جایگاه صداوسیما و افت مرجعیت رسانه ای آن است. در شرایطی که فضای رسانه ای ازسوی رسانه های معاند مشحون از روایت سازی های کذب علیه منافع ملی بوده است وجود رسانه های داخلی که با انعکاس سریع و کامل واقعیت و زمینه سازی برای تحقق گفت و گو های ملی حول مسائل اختلافی مرجعیت رسانه ای را به داخل کشور بازگردانند ضرورت دارد.

در یک جمع بندی کلی عواملی که باعث فرسایش سرمایه اجتماعی می شود به دو عامل اساسی می رسیم:

۱. وجود گره شناختی در ذهن ها: برخی اخبار باعث شکل گیری گره ها شبهه ها و روایت هایی در ذهن ها می شوند که در غیاب توضیح و تبیین تبدیل به عامل بی اعتمادی به حاکمیت می شود.
۲. بی سرانجامی پرونده ها: پایان پرونده های فساد و اختلاس که با افشاگری افکار عمومی را دچار بی اعتمادی کرده اند معمولاً بیان نمی شود و بنابراین سرمایه اجتماعی را دچار آسیب می کنند.